Негізгі бет
Жоғарғы сынып биологиясы
Course: Жоғарғы сынып биологиясы > Unit 4
Lesson 1: Көбею түрлеріРепродукция типтеріне шолу
Негізгі терминдер
| Термин | Мағынасы |
|---|---|
| Жыныстық көбею | Ата-аналық екі ағзаның қатысуымен жаңа дараның пайда болу процесі |
| Жыныссыз көбею | Бір ата-аналық организмнің қатысуымен жаңа дараның пайда болу процесі |
| Ұрпақ | Көбею нәтижесінде пайда болатын жаңа организм |
| Гамета | Жыныстық жасуша (аталық: сперматозоидтар; аналық: жұмыртқа) |
| Ұрықтану | Жаңа организм түзу үшін гаметалардың қосылуы |
| Зигота | Екі гаметаның бірігуінен пайда болған жасуша |
Көбею түрлері
Көбеюдің екі негізгі түрі бар: жыныстық және жыныссыз.
Жыныстық көбею
Жыныстық көбею екі ата-ананы қажет етеді. Әрбір ата-ана дене жасушасы ДНҚ-ның жартысына ие гамета деп аталатын жыныстық жасушаны қосады. Аталықтарда гаметалар сперматозоидтар, ал аналықтарда жұмыртқа жасушалары болып табылады.
Осы екі гаметалар ұрықтану кезінде қосылып, зигота түзеді, одан әрі дамып, эмбрионға айналады.
Жыныссыз көбею
Жыныссыз көбею тек бір ғана ата-ананы қажет етеді.
Жыныссыз көбеюдің көптеген түрлері бар. Төрт негізгі түрі:
1) Бөліну: Жалғыз жасуша өзінің ДНҚ-сын екі есе көбейтеді, содан кейін екі жасушаға бөлінеді. Әдетте бактерияларда кездеседі.
2) Бүршіктену: Ата-анасының бетіндегі ұсақ өсінді үзіліп, нәтижесінде екі индивид қалыптасады. Ашытқыларда және кейбір жануарларда кездеседі (төмендегі гидра тәрізді).
3) Үзбелену: Ағзалар жаңа дараға айналатын екі немесе одан да көп бөлшектерге бөлінеді. Көптеген өсімдіктерде, сондай-ақ кейбір жануарларда (коралл, губка, теңіз жұлдыздары сияқты) кездеседі.
4) Партеногенез: Эмбрион ұрықтанбаған жасушадан дамиды. Омыртқасыздарда, сондай-ақ кейбір балықтарда, қосмекенділерде, бауырымен жорғалаушыларда кездеседі.
Жыныстық және жыныссыз көбеюді салыстыру
| Жыныстық | Жыныссыз |
|---|---|
| 2 ата-ана қажет | 1 ата-ана қажет |
| Сперматозоидтар жұмыртқаны ұрықтандырады | Жалғыз организм өзінің дәлме-дәл көшірмесін жасайды |
| Жануарлар, гүлді өсімдіктер, кейбір саңырауқұлақтар қолданады | Бактериялар, кейбір өсімдіктер мен саңырауқұлақтар, кейбір жануарлар (губкалар) |
| Ұрпақ ата-анадан ерекшеленеді | Ұрпақ ата-анаға ұқсас |
| Генетикалық вариацияны қамтамасыз етеді, бірақ көп уақытты қажет етеді | Жылдам және қарапайым, бірақ генетикалық өзгеріс жоқ |
Жалпы қателіктер мен қате түсініктер
- Жыныстық көбею жыныссыз көбеюге қарағанда «жақсырақ» немесе керісінше емес. Егер көбеюдің бір түрі екіншісіне қарағанда тиімді болса, біз барлық ағзалар осылай көбейетін еді. Алайда әртүрлі ағзаларда көбеюдің екі түрі де кездеседі, бұл көбеюдің әр түрі эволюциялық артықшылығы бар екендігін білдіреді.
Мысалы, жыныстық көбею нәтижесінде өзгергіштік пайда болады, бірақ жүктілік әдетте ұзақ уақытты алады және бұл ата-ананың үлес қосуын қажет етеді. Жыныссыз көбею тез жүреді, бірақ барлық ұрпақтың генетикалық ақпараты бірдей болғандықтан, ағзалар ауруға бейім.
- Бүршіктену мен үзбелену дегеніміз бір нәрсе емес. Ұқсас болып көрінгенімен, үзбелену кезінде ата-ана денесі бөлек бөлшектерге бөлініп, әрбір бөлшек жаңа дараға немесе ұрпаққа айналады. Бүршіктеу кезінде ата-анасында дамитын өсінді (бүршік) болуы керек.
- Кейбір организмдер екеуін де: жыныстық және жыныссыз көбеюді жүзеге асыра алады. Бұл әсіресе саңырауқұлақтар мен өсімдіктерге қатысты (сирек, жануарлар - партеногенездегідей). Көбіне көбею түрі олардың қоршаған ортаның жағдайына немесе тіршілік айналымындағы кезеңіне байланысты болады.
- Жыныстық көбею үшін екі ата-ана қажет болғанымен, олар әрқашан екі бөлек тұлға бола бермейді. Бұл түсініксіз болып көрінуі мүмкін, бірақ кейбір организмдер гермафродитті, яғни оларда аталық та, аналық та гаметалар бар. Бұл жағдайда организмдер өздігінен ұрықтана алады. Бұл гаметалар бір жеке адамнан шыққанына қарамастан, біз оны жыныстық көбею ретінде қарастырамыз, өйткені екі гаметалар қатысады.
Талқылауға қосылғыңыз келе ме?
Әзірге посттар жоқ.