Мендельдік емес тұқым қуалауға шолу

Негізгі терминдер

Жеке гендерге байланысты вариациялар

• Толымсыз доминанттылық. Екі аллельдің екеуі де болған кезде, Мендель ережелеріндегідей біреуінің фенотипті толықтай көрінудің орнына, екеуінің аралық фенотипі байқалады.
  $C^ҚC^Қ$C, start superscript, Қ, end superscript, C, start superscript, Қ, end superscript (қызыл) және $C^АC^А$C, start superscript, А, end superscript, C, start superscript, А, end superscript (ақ) есінектің шағылысу диаграммасы. F1 өсімдіктері күлгін түсті және генотипі $C^ҚC^А$C, start superscript, Қ, end superscript, C, start superscript, А, end superscript.
  Бұған есінек өсімдігі мысал бола алады. Гомозиготалы ақ гүлді өсімдік ($C^АC^А$C, start superscript, А, end superscript, C, start superscript, А, end superscript) пен гомозиготалы қызыл гүлді өсімдікті ($C^ҚC^Қ$C, start superscript, Қ, end superscript, C, start superscript, Қ, end superscript) шағылыстыру нәтижесінде күлгін гүлді ($C^ҚC^А$C, start superscript, Қ, end superscript, C, start superscript, А, end superscript) ұрпақ пайда болады.
• Кодоминанттылық. Мендель ережелеріндегідей біреуінің фенотипті толықтай көрінудің орнына екеуінің де бірдей деңгейде байқалуы.

• Бірнеше аллельдер. Мендель бұршақ гендерінің тек екі аллелін зерттеді, бірақ табиғатта кездесетін популяцияларда берілген геннің бірнеше аллельдері болатын жағдайлар жиі кездеседі.
  Қояндардағы С түс генінің аллельдік тізбегі.

  • $CC$C, C қоянының жүні қара.
  • $c^{ch}$c, start superscript, c, h, end superscript$c^{ch}$c, start superscript, c, h, end superscript қояны шиншилла түстес (сұрғылт жүнді).
  • $c^hc^h$c, start superscript, h, end superscript, c, start superscript, h, end superscript қояны Гималай түсті (боялған аймақатры бар жүн), денесі ақ және аяқ-қолдары боялған.
  • $cc$c, c қояны альбинос, оның жүні ақ.

  Сурет дереккөзі OpenStax, CC BY 3.0
  Қояндардың төрт түрлі аллельдері түрінде келетін терісінің түсі ( $C$C ген) бұған мысал бола алады: $C$C, $c^{ch}$c, start superscript, c, h, end superscript, $c^h$c, start superscript, h, end superscript және $c$c.
• Плейотропия. Кейбір гендер тек бір емес, бірнеше белгілерге әсер етеді.
  Плейотропияның қарапайым схемалық иллюстрациясы.

  Плейотропияда бір ген бірнеше белгілерге әсер етеді (белгі 1, белгі 2, белгі 3).

  Жазба: Бір ген бірнеше белгілерге әсер етеді.

  Ingrid Lobo$^1$start superscript, 1, end superscript-ның дәл сондай диаграммасына негізделген.

• Летальды аллельдер. Кейбір гендерде гомозигота немесе гетерозигота кезінде тіршілік етуді болдырмайтын аллельдер бар.
  Екі сары тышқан ($A^СA$A, start superscript, С, end superscript, A генотип) бір-бірімен шағылыстырылды. Бұл шағылысуды көрсететін Пеннет торы:

  		$A^С$A, start superscript, С, end superscript	$A$A
  $A^С$A, start superscript, С, end superscript		$A^С$A, start superscript, С, end superscript$A^С$A, start superscript, С, end superscript (эмбрион кезінде өледі)	$A^С$A, start superscript, С, end superscript$A$A (сары)
  $A$A		$A^С$A, start superscript, С, end superscript$A$A (сары)	$A$A$A$A (агути/қоңыр)

  Фенотиптік қатынас тірі қалған тышқандар арасында 2:1 сары: қоңыр болады.

Полигенді тұқым қуалау және қоршаған орта әсерлері

• Полигенді тұқым қуалаушылық. Кейбір қасиеттер полигенді, яғни олар бірнеше гендермен басқарылады. Полигенді тұқым қуалаушылықта белгілер айқын категорияларға бөлінудің орнына, көбінде фенотиптік спектрді құрайды.
  Тері пигментациясының спектрін көрсететін адам терісінің түсінің кестесі.

  Адам терісінің түсінің кестесі. Сурет дереккөзі Wikimedia, CC BY-SA 4.0

• Қоршаған орта әсерлері. Шын өмірдегі белгілердің көпшілігі тек генотиппен емес, сонымен қатар генотиптің фенотипте қалай көрінетініне әсер ететін қоршаған орта факторларымен де анықталады.
  Көк және күлгін түсті гортензия гүлдері

  Топырақтың рН ауытқуына байланысты көк және күлгін түсті гортензия. Сурет авторы Lynn Greyling, Public domain

Жалпы қателіктер мен қате түсініктер

• Кейбір адамдар плейотропия мен полигенді тұқым қуалаушылықты шатыстырады. Бұл екеуінің басты айырмашылығы: плейотропияда бір ген бірнеше белгілерге әсер етеді (мысалы Марфан синдромы), ал полигенді тұқым қуалаушылықта бір белгі бірнеше гендермен басқарылады (мысалы тері пигментациясы).
• Кодоминанттылық пен жартылай доминанттылық бірдей емес. Кодоминанттылықта ешқай аллель доминантты емес, яғни екеуі де гетерозиготада бірдей байқалатын болады. Жартылай доминанттылықта аралас гетерозигота (фенотипі қызыл және ақ болған күлгін гүл сияқты) болады.