Мендельдік емес тұқым қуалауға шолу

Негізгі терминдер

Термин	Мағынасы
Толымсыз доминанттылық	Бір аллель екіншісінен толық басым түспейтін тұқым қуалаушылық түрі
Кодоминанттылық	Гетерозиготада кі аллель де бірдей байқалатын тұқым қуалаушылықтың түрі
Бірнеше аллельдер	Екіден көп аллельмен басқарылатын ген
Плейотропия	Бір геннің бірнеше белгілерге әсер етуі
Летальды аллель	Жеке ағзаның өліміне әкеліп соғатын аллель
Полигенді қасиет	Бірнеше гендермен басқарылатын белгілер

Жеке гендерге байланысты вариациялар

Мендель заңдарының кейбір өзгерістері жеке гендерді қамтиды.

Толымсыз доминанттылық. Екі аллельдің екеуі де болған кезде, Мендель ережелеріндегідей біреуінің фенотипті толықтай көрінудің орнына, екеуінің аралық фенотипі байқалады.
$C^{Қ} C^{Қ}$ ‍ (қызыл) және $C^{А} C^{А}$ ‍ (ақ) есінектің шағылысу диаграммасы. F1 өсімдіктері күлгін түсті және генотипі $C^{Қ} C^{А}$ ‍.
Бұған есінек өсімдігі мысал бола алады. Гомозиготалы ақ гүлді өсімдік ( $C^{А} C^{А}$ ‍) пен гомозиготалы қызыл гүлді өсімдікті ( $C^{Қ} C^{Қ}$ ‍) шағылыстыру нәтижесінде күлгін гүлді ( $C^{Қ} C^{А}$ ‍) ұрпақ пайда болады.
Кодоминанттылық. Мендель ережелеріндегідей біреуінің фенотипті толықтай көрінудің орнына екеуінің де бірдей деңгейде байқалуы.

Тауықтың кейбір түрлерінде қара қауырсындылардың аллелі ақ қауырсындылардың аллелімен кодоминантты болып келеді. Қара тауық пен ақ тауықтың шағылыстыру нәтижесінде қауырсынында ақ та, қара да түстері бар тауық пайда болады.

Бірнеше аллельдер. Мендель бұршақ гендерінің тек екі аллелін зерттеді, бірақ табиғатта кездесетін популяцияларда берілген геннің бірнеше аллельдері болатын жағдайлар жиі кездеседі.
Қояндардағы С түс генінің аллельдік тізбегі.
$C C$ ‍ қоянының жүні қара.
$c^{c h}$ ‍ $c^{c h}$ ‍ қояны шиншилла түстес (сұрғылт жүнді).
$c^{h} c^{h}$ ‍ қояны Гималай түсті (боялған аймақатры бар жүн), денесі ақ және аяқ-қолдары боялған.
$c c$ ‍ қояны альбинос, оның жүні ақ.
Сурет дереккөзі OpenStax, CC BY 3.0
Қояндардың төрт түрлі аллельдері түрінде келетін терісінің түсі ( $C$ ‍ ген) бұған мысал бола алады: $C$ ‍, $c^{c h}$ ‍, $c^{h}$ ‍ және $c$ ‍.
Плейотропия. Кейбір гендер тек бір емес, бірнеше белгілерге әсер етеді.
Плейотропияның қарапайым схемалық иллюстрациясы.
Плейотропияда бір ген бірнеше белгілерге әсер етеді (белгі 1, белгі 2, белгі 3).
Жазба: Бір ген бірнеше белгілерге әсер етеді.
Ingrid Lobo $^{1}$ ‍-ның дәл сондай диаграммасына негізделген.

Бұған бірнеше белгілерге (әдеттен тыс бой ұзындығы, жіңішке саусақтар мен бақайлар, линзалардың дислокациясы және жүрек аурулары) себеп болатын Марфан синдромы мысал бола алады. Бұл симптомдардың тікелей байланысы көрінбесе де, олардың барлығы жалғыз геннің мутациясынан тарағаны белгілі.

Летальды аллельдер. Кейбір гендерде гомозигота немесе гетерозигота кезінде тіршілік етуді болдырмайтын аллельдер бар.
Екі сары тышқан ( $A^{С} A$ ‍ генотип) бір-бірімен шағылыстырылды. Бұл шағылысуды көрсететін Пеннет торы:
$A^{С}$ ‍ $A$ ‍
$A^{С}$ ‍ $A^{С}$ ‍ $A^{С}$ ‍ (эмбрион кезінде өледі) $A^{С}$ ‍ $A$ ‍ (сары)
$A$ ‍ $A^{С}$ ‍ $A$ ‍ (сары) $A$ ‍ $A$ ‍ (агути/қоңыр)
Фенотиптік қатынас тірі қалған тышқандар арасында 2:1 сары: қоңыр болады.

		$A^{С}$ ‍	$A$ ‍
$A^{С}$ ‍		$A^{С}$ ‍ $A^{С}$ ‍ (эмбрион кезінде өледі)	$A^{С}$ ‍ $A$ ‍ (сары)
$A$ ‍		$A^{С}$ ‍ $A$ ‍ (сары)	$A$ ‍ $A$ ‍ (агути/қоңыр)

Тіршілік етуге зиян келтіретін летальды аллельге тышқанның терісін сарыға бояйтын, өздігінен пайда болатын сары аллель мысал бола алады. Гомозиготалы (

А^{С} А^{С}

) генотипті тышқандар даму кезінде ерте өледі. Бұл нақты аллель доминантты болғанымен, летальды аллельдер доминантты немесе рецессивті бола алады және гомозиготалы я гетерозиготалы шарттарда байқалуы мүмкін.

Полигенді тұқым қуалау және қоршаған орта әсерлері

Бой, терінің түсі, көздің түсі, ауру қаупі сынды көптеген белгілер бірнеше факторлармен реттеледі. Бұл генетикалық, қоршаған орта факторлары немесе екеуі де болуы мүмкін.

Полигенді тұқым қуалаушылық. Кейбір қасиеттер полигенді, яғни олар бірнеше гендермен басқарылады. Полигенді тұқым қуалаушылықта белгілер айқын категорияларға бөлінудің орнына, көбінде фенотиптік спектрді құрайды.
Тері пигментациясының спектрін көрсететін адам терісінің түсінің кестесі.
Адам терісінің түсінің кестесі. Сурет дереккөзі Wikimedia, CC BY-SA 4.0

Бірнеше гендермен басқарылатын адамдардың терісінің пигментациясы осыған мысал бола алады.

Қоршаған орта әсерлері. Шын өмірдегі белгілердің көпшілігі тек генотиппен емес, сонымен қатар генотиптің фенотипте қалай көрінетініне әсер ететін қоршаған орта факторларымен де анықталады.
Көк және күлгін түсті гортензия гүлдері
Топырақтың рН ауытқуына байланысты көк және күлгін түсті гортензия. Сурет авторы Lynn Greyling, Public domain

Гортензия гүлі осыған мысал бола алады. Генетикалық тұрғыдан бірдей гортензия гүлі топырақтағы рН мөлшеріне байланысты көк түстен күлгін түске дейін өзгеруі мүмкін.

Жалпы қателіктер мен қате түсініктер

Кейбір адамдар плейотропия мен полигенді тұқым қуалаушылықты шатыстырады. Бұл екеуінің басты айырмашылығы: плейотропияда бір ген бірнеше белгілерге әсер етеді (мысалы Марфан синдромы), ал полигенді тұқым қуалаушылықта бір белгі бірнеше гендермен басқарылады (мысалы тері пигментациясы).
Кодоминанттылық пен жартылай доминанттылық бірдей емес. Кодоминанттылықта ешқай аллель доминантты емес, яғни екеуі де гетерозиготада бірдей байқалатын болады. Жартылай доминанттылықта аралас гетерозигота (фенотипі қызыл және ақ болған күлгін гүл сияқты) болады.

Талқылауға қосылғыңыз келе ме?

Кіру

Сұрыптау:

Әзірге посттар жоқ.

Ағылшынша түсінесің бе? Ағылшын тіліндегі Khan Academy сайтында қандай талқылау болып жатқанын білу үшін мына жерге бас.