If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Егер веб фильтрлерін қолдансаң, *.kastatic.org мен *.kasandbox.org домендері бұғатталмағанын тексер.

Негізгі бет

Мендельдік емес тұқым қуалауға шолу

Негізгі терминдер

ТерминМағынасы
Толымсыз доминанттылықБір аллель екіншісінен толық басым түспейтін тұқым қуалаушылық түрі
КодоминанттылықГетерозиготада кі аллель де бірдей байқалатын тұқым қуалаушылықтың түрі
Бірнеше аллельдерЕкіден көп аллельмен басқарылатын ген
ПлейотропияБір геннің бірнеше белгілерге әсер етуі
Летальды аллельЖеке ағзаның өліміне әкеліп соғатын аллель
Полигенді қасиетБірнеше гендермен басқарылатын белгілер

Жеке гендерге байланысты вариациялар

Мендель заңдарының кейбір өзгерістері жеке гендерді қамтиды.
  • Толымсыз доминанттылық. Екі аллельдің екеуі де болған кезде, Мендель ережелеріндегідей біреуінің фенотипті толықтай көрінудің орнына, екеуінің аралық фенотипі байқалады.
    C, start superscript, Қ, end superscript, C, start superscript, Қ, end superscript (қызыл) және C, start superscript, А, end superscript, C, start superscript, А, end superscript (ақ) есінектің шағылысу диаграммасы. F1 өсімдіктері күлгін түсті және генотипі C, start superscript, Қ, end superscript, C, start superscript, А, end superscript.
    Бұған есінек өсімдігі мысал бола алады. Гомозиготалы ақ гүлді өсімдік (C, start superscript, А, end superscript, C, start superscript, А, end superscript) пен гомозиготалы қызыл гүлді өсімдікті (C, start superscript, Қ, end superscript, C, start superscript, Қ, end superscript) шағылыстыру нәтижесінде күлгін гүлді (C, start superscript, Қ, end superscript, C, start superscript, А, end superscript) ұрпақ пайда болады.
  • Кодоминанттылық. Мендель ережелеріндегідей біреуінің фенотипті толықтай көрінудің орнына екеуінің де бірдей деңгейде байқалуы.
Кодоминанттылықтың нәтижесінде алынған жолақ плимутрок (қара және ақ).
Жолақ плимутроктағы кодоминанттылық. Сурет дереккөзі: Wikimedia, CC BY 2.0.
Тауықтың кейбір түрлерінде қара қауырсындылардың аллелі ақ қауырсындылардың аллелімен кодоминантты болып келеді. Қара тауық пен ақ тауықтың шағылыстыру нәтижесінде қауырсынында ақ та, қара да түстері бар тауық пайда болады.
  • Бірнеше аллельдер. Мендель бұршақ гендерінің тек екі аллелін зерттеді, бірақ табиғатта кездесетін популяцияларда берілген геннің бірнеше аллельдері болатын жағдайлар жиі кездеседі.
    Қояндардағы С түс генінің аллельдік тізбегі.
    • C, C қоянының жүні қара.
    • c, start superscript, c, h, end superscriptc, start superscript, c, h, end superscript қояны шиншилла түстес (сұрғылт жүнді).
    • c, start superscript, h, end superscript, c, start superscript, h, end superscript қояны Гималай түсті (боялған аймақатры бар жүн), денесі ақ және аяқ-қолдары боялған.
    • c, c қояны альбинос, оның жүні ақ.
    Сурет дереккөзі OpenStax, CC BY 3.0
    Қояндардың төрт түрлі аллельдері түрінде келетін терісінің түсі ( C ген) бұған мысал бола алады: C, c, start superscript, c, h, end superscript, c, start superscript, h, end superscript және c.
  • Плейотропия. Кейбір гендер тек бір емес, бірнеше белгілерге әсер етеді.
    Плейотропияның қарапайым схемалық иллюстрациясы.
    Плейотропияда бір ген бірнеше белгілерге әсер етеді (белгі 1, белгі 2, белгі 3).
    Жазба: Бір ген бірнеше белгілерге әсер етеді.
    Ingrid Lobostart superscript, 1, end superscript-ның дәл сондай диаграммасына негізделген.
Бұған бірнеше белгілерге (әдеттен тыс бой ұзындығы, жіңішке саусақтар мен бақайлар, линзалардың дислокациясы және жүрек аурулары) себеп болатын Марфан синдромы мысал бола алады. Бұл симптомдардың тікелей байланысы көрінбесе де, олардың барлығы жалғыз геннің мутациясынан тарағаны белгілі.
  • Летальды аллельдер. Кейбір гендерде гомозигота немесе гетерозигота кезінде тіршілік етуді болдырмайтын аллельдер бар.
    Екі сары тышқан (A, start superscript, С, end superscript, A генотип) бір-бірімен шағылыстырылды. Бұл шағылысуды көрсететін Пеннет торы:
    A, start superscript, С, end superscriptA
    A, start superscript, С, end superscriptA, start superscript, С, end superscriptA, start superscript, С, end superscript (эмбрион кезінде өледі)A, start superscript, С, end superscriptA (сары)
    AA, start superscript, С, end superscriptA (сары)AA (агути/қоңыр)
    Фенотиптік қатынас тірі қалған тышқандар арасында 2:1 сары: қоңыр болады.
Тіршілік етуге зиян келтіретін летальды аллельге тышқанның терісін сарыға бояйтын, өздігінен пайда болатын сары аллель мысал бола алады. Гомозиготалы (А, start superscript, С, end superscript, А, start superscript, С, end superscript) генотипті тышқандар даму кезінде ерте өледі. Бұл нақты аллель доминантты болғанымен, летальды аллельдер доминантты немесе рецессивті бола алады және гомозиготалы я гетерозиготалы шарттарда байқалуы мүмкін.

Полигенді тұқым қуалау және қоршаған орта әсерлері

Бой, терінің түсі, көздің түсі, ауру қаупі сынды көптеген белгілер бірнеше факторлармен реттеледі. Бұл генетикалық, қоршаған орта факторлары немесе екеуі де болуы мүмкін.
  • Полигенді тұқым қуалаушылық. Кейбір қасиеттер полигенді, яғни олар бірнеше гендермен басқарылады. Полигенді тұқым қуалаушылықта белгілер айқын категорияларға бөлінудің орнына, көбінде фенотиптік спектрді құрайды.
    Тері пигментациясының спектрін көрсететін адам терісінің түсінің кестесі.
    Адам терісінің түсінің кестесі. Сурет дереккөзі Wikimedia, CC BY-SA 4.0
Бірнеше гендермен басқарылатын адамдардың терісінің пигментациясы осыған мысал бола алады.
  • Қоршаған орта әсерлері. Шын өмірдегі белгілердің көпшілігі тек генотиппен емес, сонымен қатар генотиптің фенотипте қалай көрінетініне әсер ететін қоршаған орта факторларымен де анықталады.
    Көк және күлгін түсті гортензия гүлдері
    Топырақтың рН ауытқуына байланысты көк және күлгін түсті гортензия. Сурет авторы Lynn Greyling, Public domain
Гортензия гүлі осыған мысал бола алады. Генетикалық тұрғыдан бірдей гортензия гүлі топырақтағы рН мөлшеріне байланысты көк түстен күлгін түске дейін өзгеруі мүмкін.

Жалпы қателіктер мен қате түсініктер

  • Кейбір адамдар плейотропия мен полигенді тұқым қуалаушылықты шатыстырады. Бұл екеуінің басты айырмашылығы: плейотропияда бір ген бірнеше белгілерге әсер етеді (мысалы Марфан синдромы), ал полигенді тұқым қуалаушылықта бір белгі бірнеше гендермен басқарылады (мысалы тері пигментациясы).
  • Кодоминанттылық пен жартылай доминанттылық бірдей емес. Кодоминанттылықта ешқай аллель доминантты емес, яғни екеуі де гетерозиготада бірдей байқалатын болады. Жартылай доминанттылықта аралас гетерозигота (фенотипі қызыл және ақ болған күлгін гүл сияқты) болады.